धम्मपदातील त्रिपिटक (३पिटक) आणि ७ नियम - 3 pitakas and 7 rules in Dhammapada
न परेषां विलोमानि न परेषां कृताकृतम् ।
आत्मनस्तु परीक्षेत समानि विषमानि च ।।
धम्मपद
परेषां (दुसऱ्याचे)
विलोमानि (दोष)
न समीक्षेत ( बारकाईने पाहू नयेत),
परेषां ( दुसऱ्यानं)
कृताकृतं ( काय केलं काय नाही)
न समीक्षेत, (पाहू नये);
तु, ( परंतु),
आत्मनः ( स्वतःचे )
समानि विषमानि च ( गुणदोष) (समीक्षेत) ( तपासावेत).
धम्मपदामध्ये गौतम बुद्धांनी वेळोवेळी सांगितलेल्या वचनांचा संग्रह केला आहे. धम्मपद ( संस्कृत-धर्मपद) हा तिपिटकाचा भाग आहे. तिपिटकामध्ये ( त्रिपिटक, त्रि = तीन, पिटक = पेटी, पेटारे basket) तीन प्रकारच्या ग्रंथांचा समावेश असून प्रत्येक पिटकामध्ये बत्तीस ग्रंथ आहेत.
त्या तीन पिटकांची नावं आहेत १) विनयपिटक २) सुत्तपिटक ३) अभिधम्मपिटक.
यातल्या सुत्तपिटकामधला धम्मपद हा एक ग्रंथ आहे. मुळात हा संग्रह इ. स. पू. तिसऱ्या शतकात करण्यात आला असावा.
धम्मपद हा पाली भाषेत लिहिलेला ग्रंथ आहे. त्यातली बरीचशी वचनं ' उदानवर्ग नावाचे धम्मपदाचे एक संस्करण आहे. ते संस्कृत भाषेत आहे. वरील श्लोक त्यामधूनच घेतला आहे.
इतरांच्या दोषांकडे लक्ष न देता स्वतःचे स्वभावदोष जाणून घेतले तर आपल्यामध्येच सुधारणा होते.
धम्मपदावर बुद्धघोसानं ( बुद्धघोष) अट्टकथा ( टीका) लिहिली. त्यामध्ये त्यानं बुद्धकथांचे संदर्भ या श्लोकांना पुरवले. या सुभाषिताच्या संदर्भातली कथा पुढीलप्रमाणे आहे. एका श्रीमंत महिलेनं एका लहान मुलाला आपला मुलगा मानून त्याची पूर्ण जबाबदारी घेतली होती. एकदा तिनं भगवान् बुद्धाला घरी जेवायला बोलावलं. त्या मुलाला हे आवडलं नाही. त्यानं बुद्धाची निंदा सुरू केली. त्या स्त्रीला ते आवडलं नाही. तथापि, बुद्धानं तिला अडवलं. बुद्ध तिला म्हणाले, तो वागतो ते बरोबर नाही. परंतु, त्याला तू कोणतीही सूचना देऊ नकोस. पण, दुसऱ्याचे दोष आणि वागणं यावर टीका करण्यापेक्षा स्वतःच्या चांगल्या गुणांचा आणि दोषांचाही विचार करावा.
**********
७ नियम
अप्रमादं प्रशंसन्ति प्रमादो गर्हितस्सदा ।
अप्रमादेन मघवान् देवानां श्रेष्ठतां गतः ।।
(उदानवर्गात)
(मूळ पाली: अप्पमदेन मघवा देवानं सेट्ठतं गतो!
अप्पमदं प्रसमन्ति पमदो गरहितो सदा!!)
धम्मपद ३०
चूक न केल्यामुळेच मघवान् ( इंद्र) देवांमधला श्रेष्ठ बनला. (श्रेष्ठ लोक) चूक न करण्याची, जागरूकतेची स्तुती करतात. चुकीची नेहमीच निंदा केली जाते.
एकदा वैशालीनगरी जवळील कूटग्रामामध्ये बुद्ध रहात होते. एकदा लिच्छवी राजकुमार महाली त्यांच्या प्रवचनाला आला. प्रवचनामध्ये बुद्ध शक्राचा म्हणजे इंद्राचा संदर्भ दिला. म्हणून महालीनं त्यांना विचारलं, " भगवन्, आपण इंद्राला पाहिलंय का?" बुद्ध उत्तरले, " हो" " इंद्राकडे पहाणं फार कठिण असेल, नाही का?" महाली म्हणाला. बुद्ध उत्तरले, " माझा इंद्राचा परिचय आहे. तो देवांचा राजा कसा झाला तेही मला माहित आहे." महालीच्या विनंतीवरून भगवान् बुद्धांनी इंद्राची कथा सांगितली.
इंद्र हा पूर्वजन्मी मघ नावाचा तरुण होता. तो मचल नावाच्या गावचा रहिवासी होता. तरुण मी आणि त्यांचे बत्तीस सहकारी मित्र सत्कृत्य करत असत. त्यांनी रस्ते बांधले. धर्मशाळा बांधल्या. शिवाय मी सात नियमांचं पालन करत असे. ते नियम म्हणजे
१) आपल्या आईवडिलांचा सांभाळ करणे
२) वृद्ध आणि गुरुजनांना आदर देणे
३) नम्रपणे बोलणे
४) पाठीमागे निंदा नालस्ती न करणे
५) लोभाचा त्याग करून उदारता अंगी बाळगणे
६) सत्य बोलणे
७) रागावर नियंत्रण ठेवणे.
हे सात नियम अत्यंत जागरूकतेने पाळल्यामुळे तो देवांचा राजा झाला. बौद्ध आणि जैन धर्मांमध्ये मनुष्य देवांहून श्रेष्ठ मानला गेला आहे. पुण्यकर्म केले की देवांचा जन्म मिळतो. आणि त्यानंतर तो पुन्हा मनुष्यजन्म प्राप्त करून संन्यासी होऊन साधनेने मोक्ष मिळवतो. इंद्र पुण्यकर्म करून देवांमधल्या श्रेष्ठ बनला. कोणताही प्रमाद न करता त्यानं पुण्यकर्म केलं म्हणून तो देवांचा राजा झाला. कोणत्याही कामात जागरूकता, चुका टाळण्याकडे कल महत्त्वाचा. चुका न करता जो काम करतो त्याची प्रशंसा करतात. जो चूका करतो त्याची निंदा करतात.
धम्मपद हा इ.स.पू. ३ ऱ्या शतकातला ग्रंथ आहे. बुद्धानंतर सुमारे २५० वर्षांनंतरचा. याकाळापर्यंत साधारणतः वैदिक वाङ्मय निर्माण होण्याची प्रक्रिया थांबली होती. वैदिक संदर्भ जनमानसात स्थिरावले होते. बुद्धानं या संदर्भांना आपल्या विचारांच्या चौकटीत सामावून घेतले. वैदिक शब्दांच्या लोकव्युत्पत्तीदेखील (folk etymology) या वाङ्मयात दिसतात. प्रस्तुत कथेतला वापरलेला 'मघ' हा शब्द वैदिक आहे. त्यांचा अर्थ ' बक्षिस, संपत्ती, ऐश्वर्य' इ. मघवान् (ऐश्वर्यसंपन्न, खूप संपत्ती देणारा) हे विशेषण विशेषकरून इंद्राचं. परंतु, त्यातला -वान् ( -वत्) हा प्रत्यय काढून टाकून फक्त मघ हेच विशेषनाम करून टाकले.
उदानवर्गात धम्मपदाच्या पाली श्लोकाचं संस्कृत भाषांतर आहे. या श्लोकाच्या बाबतीत धम्मपदातल्या ओळींचा क्रम बदललेला दिसतो.
डॉ.सौ. निर्मलाताई कुलकर्णी
(पुणे)