sunskrit Subhashit knowledge
(चर्पट पंजरिका स्तोत्रम्) Charpat Panjarika Stotra
भज गोविंदं भज गोविंदं भज गोविंदं मूढमते।
प्राप्ते संनिहिते मरणे न हि न हि रक्षति डुकृञ् करणे ।।
अर्थ :- मूर्ख माणसा.. बुद्धि मोहित झालेल्या भल्या माणसा! मृत्यु जवळ आला असता
हे डुकृञ् करणे घोकणं तुझं रक्षण करणार नाही! तेव्हा त्या गोविंदाचा नामजप कर. श्रीकृष्णाचं
भजन कर,
त्याची भक्ति कर!
चिंतन... काशीच्या घाटावर एक वृद्ध ब्राह्मण संस्कृत भाषेच्या व्याकरणातील
"डुकृञ् करणे" हे सूत्र घोकीत बसला होता.. त्याच्या त्या रूक्ष थकलेल्या
आवाजावरून आचार्यांना वाटलं की तो ऐंशीच्या घरातला असावा.. इतक्या उतारवयात या घोकंपट्टीनं त्याचं काय कल्याण होणार? त्यापेक्षा निदान या
वयात तरी त्यानं देवाचं अखंड नामस्मरण करावं म्हणजे शेवटच्या क्षणी तेच ओठी
येऊन तो मुक्त होईल अशा विचारानं आचार्य त्याला उपदेश करतात..
लौकिकात मोहानं अडकलेल्या माणसा, शेवटच्या क्षणी हे तुझं "डुकृञ्
करणे"तुला तारणार नाही.. त्यापेक्षा त्या गोविंदाचं
भजन कर.. गोविंदाची भक्ति
कर.. त्याचं नामस्मरण कर! मृत्यु जरी आपलं आगमन सुचवीत असला तरी कधीही काळवेळ ठिकाण सांगून
येत नाही.. म्हणूनच म्हणतात.. न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् । तुमच्या हातातलं काम पूर्ण झालंय वा नाही याची त्याला पर्वा
नसते...
तेव्हा गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् आपली शेंडी मृत्यूच्या हाती आहे हे लक्षात ठेवून सदैव सावधचित्त
असणं उत्तम! आपली वळकटी सदैव
बांधून ठेवावी, तो चल म्हणाला की निघायचं. पण त्या वळकटीत आपल्या कुकर्मांच्या फळांची लक्तरं भरण्यापेक्षा
भगवन्नामस्मरणाची स्वच्छ वस्त्र जर बांधली गेली तर यमालयात जायची वा तिथे राहण्याची
वेळच येणार नाही..
आपली रवानगी लगेच वैकुंठात होईल.. यद्गत्वा न निवर्तन्ते अशा भगवद्धामी निवास करायला
मिळेल. तेव्हा व्याकरणाची घटपटाची चर्चा
करण्यात, अहमहमिकेनं वाद, परिसंवाद, वितंडवाद घालत
बसून कालापव्यय करण्यापेक्षा भगवद्भक्तीत मिळालेल्या आयुष्याचा विनियोग करावा हे कल्याणाचं! हे शहाणपण निदान आयुष्याची गाडी उताराला लागल्यानंतर तरी सुचायला
हवं.
जन्म हातात नाही हे मान्य पण
मृत्यु तरी भगवत्सान्निध्यात यावा यासाठी प्रयत्न का न करावा? वार्धक्यात भोगाव्या लागणाऱ्या यातना, वेदना अपरिहार्य असल्या तरी नामस्मरणाच्या सुरक्षाचक्रामुळे
आतपर्यंत तरी पोहोचणार नाहीत व आतली आनंदस्थिति बिघडणार नाही.
म्हणून त्या वृद्ध ब्राह्मणाच्या निमित्तानं आचार्य आबाल वृद्ध, तरुण प्रौढ, साक्षर निरक्षर, गरीबश्रीमंत या
सर्वांना पुनःपुन्हा उपदेश करतायत.. भज गोविंदम् .. आणि हे पुढील प्रत्येक श्लोकाच्या पुढचं पालुपद आहे.. ध्रुवपद आहे!
दिनमपि रजनी सायं प्रातः
।
शिशिरवसन्तौ पुनरायातः।।
कालः क्रीडति, गच्छत्यायुः ।
तदपि न मुञ्चत्याशावायुः।।१।।
अर्थ :- दिवस रात्र, सकाळ संध्याकाळ, शिशिर वसन्त इत्यादि सर्व पुनःपुन्हा येत राहतात.. या विविध परिमाणरूपी खेळण्यांनी काळ सर्व जीवांशी.. विशेषतः माणसांशी खेळतच असतो.. त्या खेळातच आयुष्य क्षणाक्षणानं कणाकणानं सरत असतं.. मात्र तरीही हा आशारूपी वायु माणसाला काही सोडत नाही.. ही पिशाचिका मानवी देहपिंडाचा ताबा सोडत नाही!
चिंतन :- भारतीय असो वा पाश्चात्य वा आणखी
कोणत्याही पद्धतीची कालगणना असो.. ते कालचक्रच आहे..
त्यात दिवस वार नक्षत्र सकाळ दुपार संध्याकाळ, विविध ऋतु हे विविध नामांनी येतातच व तसेच जातातही! या काळाच्या मोजपट्टीतच.. नित्य ओघात, प्रवाहातच सर्व जीव जन्माला येतात,काही काळ राहतात आणि शेवटी मरून जातात..
पंच महाभूतातील भूमि जल अग्नि वायु यापैकी कोणत्या ना कोणत्या तरी तत्त्वात मिळूनमिसळून
जातात.. विरून जातात! हे समस्त मानवजातीलाही
नितांत लागू आहे. आचार्यांची अपेक्षा
आहे की कृमि कीटक, पशु पक्षी, हिंस्र श्वापदं इत्यादिना जरी या कालचक्राचं महत्त्व कळत नसलं तरी बुद्धिवंत, विचारवंत, भावनाशील म्हणवून
घेणार्‍या माणसांना
तरी.. सतत क्षणाक्षणानं झरून जाणार्‍या.. हातातल्या वाळूप्रमाणं निसटून जाणार्‍या.. या काळाचं महत्त्व कळायला हवं!
मनुष्यत्व ही मुमुक्षुत्वाची व महापुरुषसंश्रय या केवळ दैवानुग्रहामुळंच मिळणार्‍या
अत्यंत महत्त्वाच्या दोन गोष्टींप्रमाणेच व त्यांच्यासाठीची मूलभूत.. प्राथमिक आवश्यकता
आहे.
पापपुण्ये समे कृत्वा नरयोनिषु जायते। मागील अनेक मनुष्यजन्मातून केलेल्या
फलाशापूर्वक व अहंकारयुक्त पापपुण्यात्मक कर्मांची समानता जेव्हा साधते तेव्हाच मनुष्यजन्म
मिळतो! हे लक्षात घेऊनच मिळालेला हा मनुष्यजन्म.. हा नरदेह इकडेतिकडे व्यर्थ दवडण्यापेक्षा, विविध वासनांच्या-भोगांच्या
मागे धावण्यात खर्ची पाडण्यापेक्षा, लोकैषणा - दारैषणा - पुत्रैषणा - वित्तैषणा इत्यादींच्या साठी
उरस्फोड करून देहाला दमवण्यापेक्षा भगवद्भक्तीसाठी जर वापरला गेला तर सुखदुःखांच्या
पार असलेला निर्द्वंद्व, निरतिशय, एकमेव अद्वितीय असा परमानंद मिळून जन्ममरणाच्या चक्रातून त्याची सुटका होईल!
वास्तविकतः जन्मदुःख, जरादुःख, जायादुःख, क्षुधादुःख, मृत्युदुःख यांनीच माणसाचं आयुष्य सतत पोखरलं जात असतं.. त्यांच्या तुलनेत मिळणारे सुखाचे भोग संख्येनं खूप कमी, अल्पजीवीच व भ्रामकच असतात!
आशा नाम मनुष्याणां काचिदाश्चर्यशृंखला.. या न्यायानं तिनं बद्ध झालेला मनुष्यजीव
सतत धावत असतो.. धड पडेपर्यंत अहोरात्र धडपडत असतो! जीविताशा बलीयसि या न्यायानं सर्पाच्या मुखातल्या बेडकानं किडामुंग्यांना
गिळण्यासाठी धडपडावं तशी माणसाची अवस्था आहे!
महाभारतातही दुर्योधन सांगतो..
हते भीष्मे गते द्रोणे कर्णे च विनिपातते।
आशा बलवती राजन् शल्यो जेष्यति पांडवान् ।।
भीष्म पडले,
द्रोण मेले कर्ण मेला तरीही आशा इतकी बलवान आहे की, दुर्योधनाला वाटते की, शल्य पांडवांना
जिंकेल, म्हणून त्याने शल्याला सेनापती केले. आणि हट्टानं भारतीय युद्ध
लढून कौरववंशाचा नाश ओढवून घेतो!
म्हणूनच भगवंत अर्जुनाला निमित्त
करून गीतेत सर्वांना सांगतात.. निराशीः निर्ममो भूत्वा युद्ध्यस्व विगतज्वरः।.. निर्मम होऊन, खोट्या आशांचा त्याग करून, आसक्तींचा ताप झटकून देऊन स्वकर्तव्यरूप युद्ध लढ!
हताशा, गताशा, विफलाशा या गोष्टींहून निराशा
भिन्न आहे.
श्रीमद्भागवताच्या ११व्या स्कंधात यदुअवधूतसंवादात पिंगला नामक वेश्याही स्वीकारते.. मान्य करते की, आशा हि परमं दुःखं नैराश्यं परमं सुखम् । म्हणूनच ती सुखानं झोपू शकली व अवधूतांच्या चौवीस गुरूंमधे स्थान
मिळवू शकली. माणसाच्या मनात देहाहंकारानं, कर्तृत्व भोक्तृत्वादि अहंकारानंच आशा जागते व तिच्या परिपूर्तीसाठी मनुष्य आयुष्यभर
धावपळ करीत असतो..
पण सतत सरकणार्‍या काळाकडे जर दुर्लक्ष झालं तर नकळत येणार्‍या व चकवत राहणार्‍या
मृत्युमुळे सर्व आशांवर पाणी पडतं.. केलेल्या कार्य कर्तृत्वाची माती होते. म्हणून आचार्य माणसाला आशापाशातून मुक्त होण्यासाठी विवेक करायला सांगतात....
भज गोविंदम् ।