धर्माच्या विविध व्याख्या
“खरा तो एकचि धर्म । जगाला प्रेम अर्पावे।" ही महन्मंगल प्रेमाचे पाईक असणाऱ्या सानेगुरुजींची ‘धर्माची' व्याख्या सर्वांना माहीत आहेच. पूर्वी शाळेत आणि आताही ही कविता जवळ जवळ प्रत्येकालाच पाठ होती.
'धारणात् धर्म इति आहुः।', 'धर्मो धारयते प्रजा।' अशीही धर्माची व्याख्या केली जाते. सर्व समाजाला एकत्र आणणारा, समाजाची धारणा करणारा, समाजाला नीती शिकवणारा तो धर्म. आचार प्रभवो धर्मः। अशी महाभारतात धर्माची व्याख्या केली आहे. सदाचार सांगणारा, शिकवणारा तो धर्म!
परंतु मध्ययुगीन काळात कर्मकांडाचे महत्त्व वाढले. अनेक धर्म उदयास आले. जैन, बौद्ध, हिंदू धर्मपंथ निर्माण झाले. शीख, इस्लाम, खिश्चन हेही धर्म नसून धर्मपंथच म्हणावे लागतील. कारण सर्व धर्मांचा पाया एकच आहे. कारण मजहब नहीं सिखाता आपसमें बैर करना।
सर्व धर्मांच्या मुळाशी मानवतेची शिकवण आहे. धर्माला जेव्हा विकृत स्वरूप प्राप्त झाले, धार्मिक तेढ वाढली तेव्हा साधुसंतांना मानवधर्म शिकवावा लागला. त्यांनी जो धर्म सांगितला तो मानवधर्मच. मानवता धर्मच. परस्परांशी प्रेमाने, आपुलकीने, सहानुभूतीने वागणे म्हणजे मानवधर्म.
'न असौ धर्म: यत्र न अस्ति सत्यम्।' (महाभारत) जेथे सत्य नाही तेथे धर्म नाही. सत्य म्हणजे ज्यात दुसऱ्याचा दुस्वास नाही, छलकपट नाही ते सत्य. 'मानवाचा धर्म, सत्य नीती !' मानवाने मानवाशी मानवासारखे, बंधुभावाने वागणे म्हणजेच मानवधर्माचे पालन करणे होय.
'तेल्याच्या घरची लाकाची भाकरी खाणारे ईश्वरावतार श्रीगोविंद प्रभू, मातंगाच्या हातचा लाडू आपल्या ब्राम्हण शिष्यांना प्रसाद म्हणून वाटणारे परब्रम्ह परमेश्वर अवतार भगवान श्रीचक्रधर स्वामी, रखरखत्या वाळवंटात अंत्यजाच्या मुलाला उचलणाऱ्या संत एकनाथांचा, अनाथ मुलांची सेवा करणाऱ्या मदर टेरेसांचा, अस्पृश्यता दूर करणाऱ्या महात्मा गांधींचा, कुष्ठरोग्यांची सेवा करणाऱ्या बाबा आमटयांचा, आदिवासी, डोंगराळ भागातील मुलांना शिकवणाऱ्या अनुताई वाघ व ताराबाई मोडक यांचा धर्म कोणता? मानवधर्म!
स्वामी विवेकानंदांनी 'धर्म म्हणजे दीनदुबळ्यांची सेवा' असे व 'जे का रंजले गांजले, त्यांसी म्हणे जो आपुले, असे जे संत तुकाराम सांगतात, ते किती सार्थ आहे. “आपल्या सुखात दुसऱ्याला वाटेकरी करून घ्यावेसे ज्याला वाटते, तोच 'मानव' " जो 'एकटा' खातो तो 'पाप' खातो, असे भगवद्गीता सांगते. आपल्या कुटुंबावर प्रेम करणारा, शेजाऱ्यापाजाऱ्यांशी बंधुभावाने राहणारा किंवा समाजातील लोकांशी प्रेमाने, आपुलकीने वागणारा किंवा 'हे विश्वचि माझे घर' असा मानणाराच खरा धार्मिक ! कारण सर्वात महान असणाऱ्या मानवधर्माचे तो पालन करत असतो.
पण आजच्या स्पर्धेच्या, सत्तेच्या, यंत्राच्या, विज्ञानाच्या युगात हा मानवधर्म कुठे तरी हरवला आहे असे वाटते. म्हणून बहिणाबाईही प्रश्न विचारते, 'अरे मानसा मानसा, कधी होशील मानस?' 'भारतीय संस्कृतीचे वस्त्र मानवतेच्या धाग्यांनी विणले आहे,' असे डॉ. राधाकृष्णन् म्हणतात. मग आपण भारतीयांनी या मानवता धर्माचे पालन नको का करायला?
धारणात् धर्मः इति आहुः, धर्मेण विधृताः प्रजाः।" महाभारतात श्रीव्यासांनी धर्म म्हणजे काय? याच सुंदर स्पष्टीकरण केलं आहे. धारयते इति धर्मः। आधार देतो तो धर्म! धर्म प्रजेचं धारण म्हणजे रक्षण करतो. रक्षणाबरोबरच समाजाची जीवनशैली, विचारसरणी, यांचं पोषण करतो, त्यांना योग्य वळण देतो तो धर्म.
त्याच महाभारतात भीष्म पितामह म्हणतात, “धर्मस्य निष्ठा तु आचार:" सदाचार हा धर्माचा आधार आहे.... सामान्यत: सर्व लोक धर्म म्हणजे कर्मकांड, कर्मठ आचरण असे मानून गल्लत करतात. ह्या चुकीच्या अर्थाने समाजात फूट पडत आहे. दरी निर्माण होत आहे. मार्ग भिन्न पण ध्येय एकच हे कुणाच्या लक्षातच येत नाही. 'परमेश्वर' म्हणजे विश्वनिर्मितीमागील अव्यक्त शक्ती!
सूर्य एक आहे, हवा एकच आहे. सर्व प्राणिमात्रांसाठी या गोष्टी एकच आहेत. तसा सर्व मानवजातीचा धर्म एकच आहे, तो मानवधर्म! म्हणजे मानवता हाच धर्म !! विनोबा भावे सोप्या सुंदर शब्दांत सांगतात. माणसाने माणसाशी माणसासारखे वागणे म्हणजे मानवता. त्यात सदाचार वर्तन म्हणजे मानवधर्म! दुसऱ्याच्या दु:खाने दु:खी होणं ही माणुसकी, पण दुसऱ्याच्या सुखानं आनंदी होणं ही खरी मानवतेची कसोटी.
माणूस इथे घसरतो. मत्सर त्याला ग्रासतो. दुसऱ्याच्या वैभवाने मत्सर न वाटता आनंद वाटणे हे खरे आपल्या अंत:करणाचे वैभव ! ते ज्याने प्राप्त केले तो खरा मानवधर्म शिकला. "वैरीयांचा देवो झाला म्हणून, काइ दगडे हाणूनी फोडावा :" असे सांगणारे ईश्वरावतार सर्वज्ञ श्रीचक्रधर स्वामी, तसेच...
"पावो शीतलता लाहे।
ते डोळियाची लागी होये।
तैसें परसुखें जाये। सुखावतु॥"
या समर्पक ओवीत ज्ञानेश्वर हीच कल्पना मांडतात. आपल्या सर्व ईश्वर अवतार, धर्म प्रेषीत संतांनी व समाजसुधारकांनी हाच मानवधर्म आचरणात आणला आहे. सामाजिक समता प्रस्थापित करून, अन्यायकारक रूढी नाहीशा करून सर्वांना सुखी करायची त्यांनी धडपड केली आहे.
राजा राममोहन रॉय यांनी सतीची चाल बंद केली, महर्षी कर्वे यांनी विधवा विवाह घडवून आणले, म. फले यांनी स्त्री-शिक्षणाचा पाया रोवला. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी दलितोद्धार केला. दामाजीपंतांनी दुष्काळग्रस्तांसाठी धान्य कोठार लुटवले. बाबा आमट्यांनी कुष्टरोगी सेवा केली...
हे सारे माणुसकीचे गहिवर म्हणजेच मानवधर्माचे पालन स्वातंत्र्य, समता, विश्वबंधुत्व ही या मानवधर्माची त्रिसूत्री आहे... मला जसे स्वातंत्र्य हवे तसे इतरांचे स्वातंत्र्य मी मानले पाहिजे. आपपर भाव न राखता श्रेष्ठ कनिष्ठ असे जातिभेद न मानता समता मी स्वीकारली पाहिजे.
जगातील सारे मानव माझे बांधव. हे मानताना प्रांतिक संकुचितता सोडली पाहिजे. असे केले तर हेवेदावे, भांडण, लढाया, आक्रमणे, जुलूम, क्रौर्य सारे विराम पावेल. आकाशाच्या एकाच छताखाली अवघी मानवजात सुखेनैव नांदेल असे मला वाटते व हाच परमेश्वराला अपेक्षित असलेला खरा धर्म आहे.
'बाकी मोक्ष मार्गाच्या, परमेश्वराच्या परमधामाच्या दिशेने वाटचाल करणा-या अनेक पाऊल वाटा म्हणजे माणव समाजात निर्माण झालेले ते अनेक 'पंथ अर्थात धर्म संप्रदाय होत' !!
जय श्रीकृष्ण !!
दंडवत प्रणाम !!
श्रीमद्भगवद्गीता धाम,,,,,,,
,,,,,,,, परमार्ग सेवक✍️,
सुभाष विश्वासराव पवार.
पुणे, महाराष्ट्र.