पुरुरवा आख्यान - श्रीउद्धवगीता
पुरुरवा आख्यान हे श्रीकृष्ण भगवंतांनी श्रीउद्धवदेवांना निरूपण करताना सांगितलेली एक सत्यकथा होय. यात पूरुरवा नावाचा राजा विषय ग्रस्त मोह ग्रस्त होऊन उर्वशीच्या पाठीमागे लागला आणि आपला स्वधर्म गमावून बसला. नंतर उर्वशी त्याला सोडून गेली व त्याला वैराग्य उत्पन्न झाले त्याने ज्ञान पूर्वक विचार केला तो कसा ते या लेखात सांगितले आहे.
कथा आणि त्यातील तत्व
उर्वशी ही स्वर्गातील मुख्य अप्सरा होती. ती रोज संध्याकाळी त्याच्या दरबारात नाचायची. ती अत्यंत सुंदर होती. तिने आपले हृदय कोणालाही दिले नव्हते. तिचे कुणावरच प्रेम नव्हते. उर्वशी सर्व देवांची स्त्री मैत्रिण म्हणून ओळखली जात होती.
एकदा ती आणि तिची मैत्रिण, दुसरी अप्सरा, चित्रलेखा, दोघेही भुलोकावर फेरफटका मारायला आल्या होत्या. तेथे एका राक्षसाची त्यांच्यावर नजर पडली आणि त्याला पळवून नेले.
तो त्यांना रथात बसवून घेऊन जात होता आणि ते जोरजोरात शोक करीत होत्या तेव्हा भुलोकाचा राजा पुरुरवा याने त्यांचे रडणे ऐकले. पुरुरवा सिंहासारखा निर्भय होता. त्याने न डगमगता असुरावर हल्ला केला. शेवटी त्याने असुराला तलवारीने यमसदनी धाडले. नंतर पुरुरव्यात आणि उर्वशीत प्रिती निर्माण झाली. नंतर काही दिवसांनी ती त्याला सोडून गेली व पुरुरव्याने शोक केला. अशी पौराणिक कथा आहे.
आपले महानुभाव पंथिय महाकवी श्रीकवीश्वरव्यासांच्या मते उर्वशी शापामुळे मृत्युलोकात आली होती. तिला पुरुरव्याने आश्रय दिला. आणि शाप मुक्त झाल्यावर ती परत गेली. याविषयी विस्तृत कथा असू शकते पण तात्विक दृष्ट्या ती कथा इथे अजिबात महत्त्वाची नाही. आपण या कथेतल्या फक्त तत्वाचे रसग्रहण करणार आहोत.
श्रीउद्धवदेवांना निरूपण करताना भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले माझ्या प्राप्तीचे मुख्य साधन असलेले हे शरीर मिळाल्यावर जो फक्त माझीच भक्ती करतो, तो अनुसरल्या भक्ताच्या अंतःकरणात असलेल्या मज आनंदस्वरूप परमात्म्याला प्राप्त होतो. अनुसरलेला ज्ञानी ज्ञाननिष्ठेने ज्ञानानुसार आचरणाने त्रिगुणमय संसारापासून कायमचा मुक्त झाला असता या दिसणार्‍या संसाररूपी पसार्‍यात राहूनही त्यांच्यामुळे बांधला जात नाही.
कारण परमेश्वराच्या अनन्य भक्तीने त्याच्या ठिकाणाचे त्रिगुणात्मकत्व नाहीसे होऊन तो परब्रम्हा सारखा त्रिगुणातीत होऊन जातो. मात्र परमेश्वराचा भक्तच असा मुक्त होतो. देवता भक्तीने अत्यंत मुक्ती मिळत नाही. या संसार सागरातून ज्याला अत्यंतिक मुक्ती हवी असेल त्याने परमेश्वर भक्तीचा मार्ग अवलंबला पाहिजे. तरच त्याची या संसारातून मुक्ती होईल. आणि मुक्त होण्यासाठी परमेश्वराने जो आचार सांगितला त्याप्रमाणे वागले पाहिजे.
जे मनुष्य या लोकी कामसेवन आणि उदरभरण यातच संतुष्ट असतात, अशा दुर्जनांची संगत कधीही धरू नये. कारण त्यांचे अनुकरण करणार्‍यांची अधोगतीच होते जसा एखादा आंधळा दुसर्‍या आंधळ्याच्या साहाय्याने वाटचाल करू लागला, तर त्याची जशी स्थिती होते, तशीच याचीही होते. परम यशस्वी सम्राट पुरूरवा प्रथम उर्वशीच्या विरहाने वेडापिसा झाला होता पण नंतर शोक आवरल्यावर त्याला प्रबळ वैराग्य आले तेव्हा तो म्हणाला. आपल्याला सोडून निघून जाणार्‍या उर्वशीच्या मागे राजा पुरूरवा नग्न अवस्थेत वेड्यासारखा अतिशय विव्हळ, होऊन, जात जात म्हणू लागला "हे निष्ठुरहृदये प्रिये थांब, थांब". उर्वशीने त्याचे चित्त आकर्षून घेतले होते क्षुद्र विषयांच्या सेवनामध्ये तो इतका बुडून गेला होता की, कित्येक वर्षाच्या रात्री आल्या आणि गेल्या तरी त्याला त्याचे ज्ञान नव्हते.
पुरूरवा म्हणाला अरेरे ! माझा किती हा मूर्खपणा ! कामवासनेने चित्त कलुषित झालेल्या आणि उर्वशीने गळ्याला मिठी घातलेल्या माझ्या आयुष्याची किती वर्षे फुकट गेली, कळलचे नाही. हिच्या सहवासात सूर्य मावळला की उगवला हेही मला समजत नसे अरेरे ! कित्येक वर्षाचे दिवसच्या दिवस निघून गेले हिने मला पुरते लुटले ! अहो ! माझ्या मनातील मोह इतका वाढला की, ज्याने चक्रवर्ती महापुरूष असलेल्या मला स्त्रियांचे खेळणे केले.
प्रजेवर सत्ता चालवणार्‍या मला आणि माझ्या राजसिंहासनाला गवताच्या काडीप्रमाणे सोडून उर्वशी निघून चालली असता मी वेडा होऊन उघडा रडत-पडत तिच्या पाठीमागे निघालो. गाढवाप्रमाणे मारलेल्या लाथा सहन करूनही मी त्या स्त्रीच्या पाठीमागे निघालो ! अशा स्थितीत माझ्या ठिकाणी प्रभाव, तेज आणि स्वामित्व कसे राहू शकेल बरे ?
या सुंदर स्त्रियांनी ज्याचे मन चोरले, त्याची विद्या, तपश्चर्या, त्याग, शास्त्राभ्यास, एकांतात राहाणे किंवा मौन, सारे सारे निष्फळच आहे. स्वार्थ न कळणार्‍या, तरीसुद्धा स्वतःला पंडित समजणार्‍या मज मूर्खाचा धिक्कार असो ! अरेरे ! मी सम्राट असूनही स्त्रियांनी मला गाढवा बैलासारखे आपल्या अधीन केले. अनेक वर्ष उर्वशीचे अधरामृत सेवन करूनही माझी कामवासना तृप्त झाली नाही जसा आहुतीमागून आहुती दिल्या तरी अग्नी तृप्त होत नाही.
कुलटेने चोरलेल्या चित्ताला जीवन्मुक्तांचे स्वामी, इंद्रियातीत अशा भगवंताखेरीज कोण मुक्त करू शकेल ? वैदिक सूक्तांनी उर्वशीने मला चांगल्या रीतीने उपदेश करूनसुद्धा मन ताब्यात नसलेल्या मज मूर्खाच्या मनातील तो भयंकर मोह नाहीसा झाला नाही ! दोरीचे स्वरूप न जाणल्याने तिच्याजागी सापाची कल्पना करून जो भयग्रस्त होतो, त्याला दोरी काय करणार ! मनच जर माझ्या ताब्यात नाही, तर मी तिला का दोष द्यावा ?
कुठे ते मलिन, दुर्गंधीने भरलेले अपवित्र शरीर आणि कुठ ते सुकुमारता, इत्यादी फुलासारखे गुण ! परंतु मी अज्ञानाने वाईटाला चांगले मानले ! हे शरीर मात्यापित्यांच्या मालकीचे की पत्‍नीच्या ? हे मालकाचे की अग्नीचे की कुत्रीगिधाडांचे ? हे आपले की बांधवांचे ? खूप विचार केला तरी हे निश्चित ठरवता येत नाही. अशा अपवित्र, तुच्छ शरीराच्या ठिकाणी माणूस आसक्त होऊन म्हणतो की, अहाहा ! स्त्रीचे मुख, नाक आणि हास्य किती सुंदर आहे !
हे शरीर त्वचा, मांस, रक्त, स्नायू, मेद, मज्जा आणि हाडे यांचा समूह असून ते मलमूत्र व पुवाने भरलेले आहे यामध्ये रममाण होणार्‍या माणसांत आणि किड्यांत अंतर कुठे राहिले ? म्हणून ज्याला आपले कल्याण करून घ्यावयाचे असेल अशा विवेकी मनुष्याने स्त्रिया आणि स्त्रीलंपट यांची संगत करू नये विषय आणि इंद्रिये यांच्या संयोगानेच मनात विकार उत्पन्न होतात, एरव्ही नाही.
जी वस्तू कधी पाहिली नाही किंवा ऐकली नाही, तिच्याबद्दल विकार उत्पन्न होत नाही जे विषयांबरोबर इंद्रियांचा संयोग होऊ देत नाहीत, असे मन निश्चल होऊन शांत होते म्हणून इंद्रियांचा स्त्रिया किंवा स्त्रीलंपट यांच्याशी संबंध येऊ देऊ नये माझ्यासारख्यांची गोष्ट कशाला, पण मोठमोठ्या विद्वानांच्या बाबतीत सुद्धा त्यांची इंद्रिये आणि मन विश्वास ठेवण्याजोगी नसतात.
भगवान श्रीकृष्ण श्रीउद्धवदेवाला म्हणतात राजराजेश्वर पुरूरव्याच्या मनामध्ये जेव्हा अशा तर्‍हेचे उद्‌गार उमटू लागले, तेव्हा त्याने उर्वशीलोक सोडून दिला आणि ज्ञानाचा उदय झाल्यामुळे त्याचा मोह नाहीसा झाला नंतर त्याने आपल्या हृदयातच आत्मस्वरूपाने माझा साक्षात्कार करून घेतला व तो शांत झाला. म्हणून बुद्धिमान पुरूषाने दुःसंग सोडून देऊन यथार्थ भिक्षुंचा सत्संग धरावा महानुभाव संतपुरूष सदुपदेशाने मनातील आसक्ती नष्ट करतात.
साधुसंतांना कशाचीही अपेक्षा नसते त्यांचे चित्त माझे ठायी जडलेले असते ते अत्यंत शांत आणि समदर्शी असतात त्यांचे ठिकाणी मी, माझेपणा नसतो सुखदुःखादी द्वंद्वे त्यांना बाधत नाहीत तसेच ते कशाचाही संग्रह करीत नाहीत. हे भाग्यवान उद्धवा ! संतांच्या सभेत नेहमी माणसांचे हित करणार्‍या माझ्या कथा चालतात जे त्या ऐकतात, त्यांचे सगळे पाप नाहीसे होते.
जे लोक आदराने आणि श्रद्धेने माझ्या कथांचे श्रवण, गायन आणि कौतुक करतात, तसेच जे माझेच चिंतन करतात, तेच माझी भक्ती प्राप्त करून घेतात. अनंत गुणांना प्रसवणारी माझी निर्गुण भक्ती ज्याला प्राप्त झाली, त्या सत्पुरूषाला दुसरे मिळवावयाचे काय शिल्लक राहाते ? ज्याने अग्नीचा आश्रय घेतला, त्याला थंडी किंवा अंधार यांची काळजी नसते, त्याप्रमाणे जे संतांना शरण जातात, त्यांची जडता, संसारभय आणि अज्ञान नाहीसे होते.
जशी पाण्यात बुडणार्‍या लोकांना बळकट नौकाच आश्रय असते, त्याप्रमाणे जे या घोर संसारसागरात गटांगळ्या खातात, त्यांच्यासाठी ब्रह्मवेत्ते शांत अनुसलेले संतच आश्रय होत. जसे अन्नच प्राण्यांचे प्राण आहे, दीनांचा रक्षण करणारा मी आहे, माणसांचे परलोकामध्ये धर्म हेच धन आहे, त्याचप्रमाणे परमेश्वराच्या असन्निधानात संसारामुळे भयभीत झालेल्यांसाठी संतजनच रक्षणकर्ते आहेत.
जसा सूर्य उदय पावून लोकांच्या डोळ्यांना पाहाण्याची शक्ती देतो, त्याप्रमाणे संतपुरूष स्वतःला आणि भगवंतांना पाहाण्याची दृष्टी देतात संत हे अनुग्रहशील देवता आहेत संत आपले हित इच्छिणारे सुहृद आहेत संत आपले प्रियतम आत्मा आहेत किंबहुना संत म्हणजे मीच आहे. अशा रीतीने पुरूरव्याला आत्मसाक्षात्कार होताच त्याचे उर्वशीलोकाचे आकर्षण नाहीसे झाले त्याच्या सर्व आसक्ती नष्ट झाल्या आणि आत्म्यात रममाण होऊन तो मोहरहीत होऊन या पृथ्वीवर वावरू लागला.