नामधारकाचे मुख्य ध्येय काय असावे?
ध्येय
विचारशील मानव कोणतेही कर्म आरंभ करण्यापूर्वी मला काय साध्य करावयाचे? असे ध्येय निश्चित करतो, ध्येय निश्चित झाले की मग ते कसे गाठता येईल याचा विचार करतो. नंतर साध्यप्रत पोहचण्याच्या उपयोगी पडणाऱ्या साधन सामग्रीची जुळवा जुळव करून त्या साध्याप्रत पोहचण्याच्या प्रयत्नाची पराकाष्टा करतो ; असे केल्या खेरीज कोणतेहि ध्येय निश्चितपणे गाठता येत नाही. ज्याने मुळी ध्येयच निश्चित केले नाही त्याला काही एक करता येणे शक्य नाही.
ध्येय हीन मानव किं कर्तव्य धिमूढ होऊन आळसाने घेरला जातो. त्यामुळे निष्क्रियता व अकर्मण्यता त्याच्या पदरी पडते. किंवा आज काही उद्या काही असे निरनिराळे काम आरंभून कोण्याच कामात साफल्य मिळवू शकत नाही. अशा तऱ्हेने साधारण काम साध्य होण्यास जर ध्येय निश्चित करण्याची गरज आहे तर एवढे अमूल्य आपले जे जीवन ते जगण्याकरिता ध्येय निश्चित करावयाला नको काय? या करता प्रथम मानव मात्राने त्यात हि विचारशील मानवाने तर याचा अवश्यमेव विचार करावयास हवा की, आपण जगावयाचे ते का? व जगून काय साध्य करावयाचे?
खान पान विषयोपभोग? छे! ते तर पशु पक्ष्यात सुद्धा आहेतच मग या मानव देहात जी अमुल्य विचार शक्ति लाभली आहे तिचा उपयोग काय? याच करता नीति शास्त्रज्ञानी म्हटले आहे. आहार निद्रा भय मैथुनञ्च । सामान्यमेतत्पशुभिनराणाम् । ज्ञानं हि तेषांमधिकं विशेषो । ज्ञानेन हीनः पशुभिः समानः ॥ खाणे, पीणे, झोपणे, भीणे व स्त्री पुरुष समागम हे पशूचे व मानवाचे समानच आहेत. मानवात काही वैशिष्टय असेल तर ते ज्ञानाचे, विचार शक्तीचेच आहे. ज्या मानवात विचार शक्ति नाही त्यांत व पशूंत काही अंतर नाही. म्हणून या विचार शक्तीच्या साह्याने मानवाने आपले योग्य ध्येय निश्चित करणे आवश्यक आहे. गीतेत भगवंतांनी ईश्वर प्राप्ती, मोक्ष, निर्वाण आदि प्राप्त करून घेणेच मानवाचे ध्येय व कर्तव्य असल्याचे प्रतिपादले आहे. त्या करता ज्ञान, भक्ति, कर्मयोग आदि अनेक उपाय जीवाच्या अधिकारानुकूल दाखविले आहेत. हिन्दु धर्मात तर मोक्षालाच परम पुरुषार्थ मानले आहे.
गृहस्थ धर्मी असताही होईल तेवढा देवधर्म करणे, यथाशक्ती साधुसंतांच्या ठिकाणी अन्नप्रवेशन करणे, स्थान नमस्कार करायला जाणे हे सर्व नामधारकाचे विधी आपला अधिकार वाढविण्याच्या उपयोगी असून या भवसागरात आपली जीवन नौका सुरळीतपणे पैल तीराला लागण्याला हिं ते अतिशय साह्य करणारे आहेत. त्यात धर्माला तर अत्यंत महत्व असून तो इतरांचे मूळ आहे, निति नियमांचे पाळण करणारा वासनिकच अनुसरणाला अधिकारी होतो, व यथार्थभावे अनुसरला पुरुषच परमेश्वर सुखांचा व मोक्षाचा यथार्थतेने अधिकारी होऊ शकतो.
नैतिक मर्यादा पाळणे, सत्य अहिंसेचा अंगीकार करणे, सहिष्णुता, कृतज्ञता, परमार्थवृति, दया, क्षमा शांति आदि सद्गुण अंगी बाणगणे, हे सर्व प्रकारच्या उत्कर्षाला कारणीभूत होतात. या सद्गुणाच्या विकास झाल्याशिवाय या अध्यात्मजगात आपला उत्कर्ष वाढविणे, सुख मिळविणे व शेवटी मोक्ष मिळविणे या पैकी काहीच साध्य होत नाही. म्हणून जीवनात धर्माला अतिशय महत्वाचे स्थान लाभले आहे.
नामधारक अवस्थेने असताना पालन करण्याचे महत्वाचे नियम : -
१) व्यवहारात धन द्रव्य मिळवतांना नितिमत्तेनेच मिळवावे. का अन्यायाने मिळवलेले धन कालांतराने ‘समुलं च विनश्यति’ करते. आज काल दुसऱ्याला लुबाडण्याची, परिश्रम न करता धन मिळविण्याची प्रवृत्ति बळावत आहे. लोभ वाढत जाऊन सर्वच जन तसे करू लागतील व त्यामुळे वाईट प्रसंग उद्भवून जागतिक जीवनच विस्कळीत होईल. शिवाय युक्ति प्रयुक्तीने कायद्याच्या कचाटीतून निसटण्याचा कितीहि प्रयत्न केला व त्यात पुष्कळ वेळा सफलता मिळाली तरी कधी न कधी मनुष्य फसतोच व मग सर्व मागची पुढची कसर निघून जाते. म्हणून धन कमावण्याची रीती नीतिमत्तेला धर्माला अनुसरूनच हवी.
२) विषयोपभोगाविषयी संयम असावा. जीव नानाविध वासनांचा व भावनांचा आश्रय असून उत्पत्ति स्थान आहे. पशु पक्ष्यातसुद्धा आहार, निद्रा, भय, मैथून, अशा भावना वासना दृष्टीस पडतातच. मोठ्या मोठ्या ऋषी महर्षींची व देवादिकांचीहि या पाई विटंबना झाली आहे. अशा वासना बलवान आहेत म्हणून त्यांचा सहजा सहजी समूळ नाश होणे यथोक्त अनुसरून देह क्षेपण्याशिवाय शक्य नाही. म्हणून त्याच्यावर संयम करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. व दिवसातून थोडावेळ का होईना ज्ञान मिळवण्यासाठी प्रयत्न केला पाहिजे. संसारात मिळणाऱ्या अनेक प्रकारच्या कष्टाने नानाविध अनुभवाने संसाराची अनित्यता, दुःखरूपता, पापमुळता, हे पटवून घेवून त्या पासून विरक्ति उत्पन्न झाली पाहिजे, सततच्या चिंतनाच्या अभ्यासाने ती दृढ झाली पाहीजे, तरच मानव खऱ्या अर्थाने संसाराचा त्याग करण्याचा अधिकारी होऊ शकेल.
आजकाल जगांत ही भावना दृढ होत आहे कि, संसारच सुखी करावा. सर्व सुख संसारांतच मिळू शकतात. संन्यास मोक्ष ही रिकामी उठाठेव आहे. म्हणून प्रयत्न करून संसारांत सर्व प्रकारचे सुख निर्माण करता येतील. पण वाटेल तेवढे धन कमावले, वाटेल तेवढी सुखाची साधने मिळविली; सर्व सुखाची साधने मिळवली, अधिकात अधिक ऐहिक उत्कर्ष साधून घेतला तरी मानव पूर्णपणे या आधिभौतिक विज्ञानवादाने कधी सुखी होणार नाही. त्याला शारीर मानसिक कोणती ना कोणती रोग -व्याधि जडली रहाणारच. गतकाळी मानवाला अधिक कष्ट होते असे मानले जाते, सुखाच्या विकासाकरतां सर्व साधारण लोकांना ते प्राप्त व्हावे म्हणून अनेक प्रकारचे शोध लावण्यात आले पण त्यामुळे खरोखर मानव सुखी झाला काय? शारीर कष्ट कमी झाले असले तरी मानसिक कष्ट मात्र वाढलेच आहेत. हे सुख की, ते सुख या विवंचनेत मनुष्य किंकर्तव्य विमूढ होत आहे. म्हणून तत्वज्ञानाने ऐहिक उत्कर्षाला व तज्जन्य सुखाला अन्तिम मानलेले नाही. अन्तिम सुख मोक्षालाच मानले आहे. आणि ते शाश्वत सुख मिळवण्यासाठी परमेश्वराचे नामस्मरण हाच एकमेव उपाय आहे.
आजकालच्या वैज्ञानिक संशोधनाने ईश्वर जन्मांतर आध्यात्म हे सर्व कपोल कल्पित असल्याचा आभास निर्माण केला आहे. त्यामुळे ईश्वरावर जन्मान्तरावर आत्म्याच्या अमरपणावर असलेली श्रद्धाच खिळखिळी झाली आहे मग ईश्वर भक्तीचा मोक्ष मिळवण्याचा विचार मानवाकडून कसा होऊ शकेल. त्यामुळे आपल्या जीविताचे ध्येय काय आहे? आपण जगावे ते का? हे मोठमोठ्यांनाहि न समजण्यासारखे झाले आहे.
वस्तुस्थिती मात्र याच्या उलट आहे. विज्ञान, त्याने केलेले संशोधन अजून पूर्ण झालेले नाही. ईश्वरादि सर्व खोटे आहेत. असा चांगला विद्वान विज्ञानवादी छातीठोकपणे म्हणू शकणार नाही. पण श्रीमद्भगवतगीतेचा अभ्यास करणाऱ्या असंख्य तत्त्वज्ञानी पुरुषांनी तन्मय होऊन, मन एकाग्र करून, मानसिक शक्ति वाढवून नामस्मरणात मन स्थीर करून जे चिन्तन केले, त्यांना तो साक्षात्कार झाला, जे अनुभव मिळाले त्यामुळे जेवढ्या सूक्ष्म थरांत ते पोहोचले किंवा इतर परमेश्वर अवतारांनी आपल्या परावाणीने निरूपण केले, त्या थरापर्यंत अजून विज्ञान पोचले नाही. आणि कधीच पोहचणार नाही. विज्ञानाची मर्यादा त्रिगुण प्रकृतीच्या पलीकडे कधी जाऊ शकणार नाही.
म्हणून मानवाने ईश्वरावरच श्रध्दा ठेवावी. त्याची निष्काम भक्ती करावी. ज्ञान व वैराग्य मिळवून अन्तिम ध्येय गाठण्याचा सतत प्रयत्न करावा. मात्र जोपर्यंत आपण अधिकारी होत नाही विरक्ति पुर्णपणे अंगी बानत नाही, तो पर्यंत नामधारकाचा जो आचार तो जसा तसा करण्याचा प्रयत्न करावा. अनन्यभक्ती भंगणार नाही याविषयी नेहमी सावध असावे. त्यामुळे परमेश्वरकृपेचे नानाविध अनुभव येतील व विरक्तिहि उत्पन्न होईल.
काही महत्वाचे नियम :-
१) नामधारकाने सप्तदुर्व्यसनांपासून नेहमी लांबच असावे. सप्तदुर्व्यसने आपल्याला देवापासून कायमचे लांब नेतात.
२) दिवसातून त्रिकाळ देवपूजा केलीच पाहिजे. देवपूजा झाल्यावर पाच दंडवत घातलेच पाहिजे.
३) जेव्हा वेळ मिळेल तेव्हा किंवा रोजच्या ५ गाठी स्मरण एकाग्र होऊन केलेच पाहिजे.
४) कुठेही बाहेर जाताना आधी देवपूजेला नमस्कार करून किंवा अति घाई नसेल तर एक विशेष नमस्कार करून निघावे. त्यामुळे पुढे प्रवासात काही संकट येणार असेल तर देवाचे साह्य वर्तते.
दंडवत प्रणाम