महानुभावांचा इतिहास -Mahanubhav-panth-history
महानुभाव पंथीय आचार्य श्रीमुरारीमल्ल विद्वांस यांचा परीचय
लेखक :- पु. श्री. राजधरदादा बिडकर
श्री आचार्य मुरारीमल्ल विद्वांस हे खानदेशातील बोधरागड (नाईकवाडी मोकाशी) येथील राहणारे असून जन्मजातीने ते रजपूत होते. यांच्या पित्याचे भाईदास हे नाव होय. हे घरचे श्रीमंत असून त्यांना कोणतीही उनीव नव्हती. परंतु अचानक भाईदासाचे व त्यांच्या वडीलभावाचे भांडण झाले. त्यावेळी त्यांनी रागाच्या भरात पत्नीला न कळू देता आपल्या दोन पुत्रांना घेऊन घर सोडले. यानंतर ते एका खेड्यांत येऊन राहिले.
मग ५।७ दिवसानंतर त्याचे वडीलबंधू यांना नेण्यासाठी आले. त्यांनी यांना आर्जवपूर्वक विनंती केली. पण भाईदासांनी घरी येण्याचे नाकारले. यामुळे वडील बंधू निराश होऊन घरी परतले. यानंतर भाइदास आपल्या दोन्ही पुत्रांना बरोबर घेऊन फिरत फिरत अडीच महिन्यानंतर व-हाडातील रिद्धपूर क्षेत्राजवळील पळसवाड्यास येवून राहिले. हे ज्यांच्या घरी राहिले, ते महानुभावपंथीय नव्हते. पण धार्मिक वृत्तीचे असून महानुभावपंथाच्या संत महंताचा आदर सत्कार करीत असल्यामुळे त्यांच्या घरी महानुभाव मंडळीचे जाणेयेणे होत असे.
साहजिकच भाइदासाची व महानुभाव पंथातील लोकांसी ओळख झाली. त्यांच्या वारंवार भेटी होऊ लागल्या. या साधुसंताच्या सहवासाने व त्याच्या उपदेशाने भाईदासाची त्यागवृत्ति बळावली. व त्यांना संन्यास घ्यावा असे वाटू लागले. असे असता त्या गावात मेहकरकर आम्नायाचा मठ होता त्या मठात एक वृद्ध तपस्विनी आई रहात असे. त्यांच्या नावे भाइदासानी संन्यास घेतला. व आपल्या दोन्ही मुलांना त्या आईकडून धर्मोपदेश दिला.
संन्यासानंतर भाईदासाचे नाव भानुदास (भानोबास) ठेवण्यात आले. मग काही दिवसांनी ते पळसवाड्याहून साळनिभोन्यास आले. आणि एका श्रीमंत राजपुताच्या मळ्यांत राहिले. मळेकरी हा रजपूत आणि हेही रजपूत असल्यामुळे तो भानुदासाच्या दूरच्या नातेवाईकापैकीच निघाला. त्यामुळे तो भानुदासावर अधिक प्रेम करू लागला. भानुदासाच्या वडील पुत्राने नुकताच तारुण्यात प्रवेश केला होता. त्यांना ही संन्यास वृत्ती आवडेना. त्यांची, गाणे, खेळ, तमाशा याकडे अधिक प्रवृत्ती होती.
त्याने संन्यासवेष टाकून गृहस्थीवेष धारण केला. आणि पिंपरडोळी येथे जावून एका देशमुखाच्या घरी राहिले. व त्यांच्या घरचा (मुख्य दिवाण म्हणून) कारभार पाहू लागले. असे असता त्यांनी एका वंजाऱ्याच्या मुलीसी विवाह केला. इतक्यावरच त्यांची विषयवासना थांबली नाही तर ते देशमुखाच्या पत्नीसी व्यभिचार केला. यांचे ते उन्मत्त वर्तन पाहून देशमुखांनी त्यांना काही कामानिमित्ते डोगरांत नेऊन त्यांचा वध केला. व मृतदेहास दरीत फेकून दिला. ही भानुदासांच्या वडील मुलाची कथा होय. व्यथा होय.
आपल्या वडील पुत्राने संन्यासधर्म सोडल्यामुळे भानुदासांना अत्यंत वाईट वाटले. पण त्यांचा त्यात नाइलाज होता. वडील पुत्राप्रमाणे धाकटा पुत्र मुरारीमल्ल हाही धर्मपतित होईल, अशी भानुदासांना भीती वाटू लागली. म्हणून ते त्याच्याविषयी काळजी घेऊ लागले. मुरारीमल्लास पंथीय ज्ञान मिळावे. आणि मिळाल्यास हा धर्म पतित होणार नाही असे भानुदासांना वाटत होते. तेवढ्यात चाहेबास विद्वांस हे आपल्या दोन शिष्यासह भानुदास जेथे रहात होते तेथे आले. भेटीनंतर चाहेबासांनी भानुदासांना धार्मिक तत्त्वज्ञान सांगितले.
त्यांच्या सदुपदेशामुळे भानुदास प्रभावित झाले. व त्यांनी चाहेबासाचे शिष्यत्व अंगिकारले. इतकेच नव्हे तर मुरारीमल्लांना त्यांच्या नावे संन्यास दिला. त्यावेळी मरारीमल्लाची ८-९ वर्षाचे वय असेल, अशा वयात ते बालभिक्षु झाले. यानंतर पितापुत्र, चाहेबासाच्या सान्निध्यात राहू लागले. त्यांच्या सान्निध्यात असताना मुरारीमल्लांनी पंथीय शास्त्र अभ्यासण्यास सुरूवात केली. हे बुद्धिमान असल्यामुळे त्यांना ब्रह्मविद्याशास्त्र अवगत होण्यास फार अवधि लागला नाही. ते ब्रह्मविद्याशास्त्रात प्रवीण झाले.
यापेक्षाही अधिक शास्त्रांचा अभ्यास करावा अशी त्यांची उत्कंठा होती. तितक्यात श्रीगुरु चाहेबासांचा देहान्त सुमारे झाला. त्यावेळी याचे २० वर्षाचे वय होते. चाहेबासानंतर त्यांचे परमस्नेही कारंजेकर घराण्यातील गुरव एलेराज यांच्याकडे मुरारीमल्ल गेले, व त्यांच्याजवळ काही दिवस राहून त्यांच्याकडून शास्त्रश्रवण केले. मुरारीमल्लाची बुद्धी तीव्र व तर्कप्रधान असल्यामुळे त्यांच्या प्रश्नाचे उत्तर, गुरव एल्हेराजांना देता येईना. तेव्हा ते यांना घेऊन श्री कपाटे नागराजव्यासांकडे पैठणला गेले. गरव एल्हेराज नागराजव्यासांना म्हणाले, 'मुरारीमल्लाची वृत्ती धार्मिक व यांना शास्त्र श्रवणाची उत्कंठा असल्यामुळे तुम्ही यांची परीक्षा न पाहता शास्त्र सांगावे.'
यानंतर यांच्या विनंतीवरून कपाटे नागराजव्यासांनी मुरारीमलांची थोडीशी चाचणी घेऊन त्यांना प्रेमपूर्वक शास्त्र सांगण्यास आरंभ केला. थोड्याच काळात मुरारीमल्लांनी सकल शास्त्र अभ्यासले. अभ्यासानंतर कपाटे नागराजबासांनी त्यांना एकांकी जाऊन अनुष्ठान करण्याचे सांगितले. त्याप्रमाणे ते करू लागले. असे असता कोणी अभ्यासू त्यांच्याजवळ आला तर, त्यास ते शास्त्र सांगत असत. हे पाहून एका द्वेष्ट्या भिक्षुकाने श्री नागराजबासांना तुमचे शिष्य मुरारीमल्ल कोणालाहि शास्त्रसांगतात. (इदम् ते नातपस्काय नाभक्तायकदाचन ) भगवंताच्या उक्तीप्रमाणे ते वागत नाही' असे सांगितले.
हे ऐकून श्री नागराजव्यासांना असंतोष वाटला. मग काही दिवसांनी मुरारीमल्ल हे श्रीनागराजव्यासाच्या भेटीस आले. तेव्हा एकमेकांनी आपली क्षेमवार्ता सांगितली. यामुळे श्रीनागराजबासाना मुरारीमल्लाविषयी आलेले किल्मिष निघून गेले. यानंतर श्री नागराजबासांनी मुरारीमल्लांना कोणतीही स्त्री धर्मरूप जरी असली तरी तिच्याकडून सेवा करून घेऊ नको. अनधिकारी पुरूषास शास्त्र सांगू नको. भगवे वस्त्र नेसू नको. हे तीन नियम पालन करावयास सांगितले. मग तेथे काही दिवस राहून ते एकांकी तपश्चर्या करण्याकरिता निघून गेले.
तिकडे असताना त्यांनी दानस्थळ प्रमेय नावाचा ग्रंथ लिहिला. श्री गुरुजींना भेटून हा ग्रंथ दाखवावा, या हेतूने निघाले, पण मध्यंतरी मार्ग आक्रमत असताना श्री गुरुजींचा देहान्त पुणे जवळील चाकण येथे झाला. असे धर्मोपदेशीयाकडून समजले. ते ऐकून त्यांचे मन उदासले व तेथूनच ते परत डोंगरात तपश्चर्या करण्यास निघून गेले. यानंतर श्री कपाटे नागराजबासाचे गृहस्थी शिष्य मुधोपंत नगरकर यांचे बोलावणे आले असल्यामुळे ते नगरला आले. मुधोपंतांनी त्यांच्याशी शास्त्रीय चर्चा केली. यातून नवनीत निष्पन्न झाले. म्हणून मुधोपंताचे मन प्रसन्न झाले, व त्यांनी मुरारीमल्लाना काही दिवस ठेवून घेतले.
या काळात मुरारीमल्लांनी संस्कृत सारस्वताचा थोडासा अभ्यास केला. यानंतर ते नाशिकभागात गेले. तेव्हा त्यांनी मूर्तीज्ञान प्रमेय लिहिला. पुनश्च मुधोपंताचे आग्रहपूर्वक बोलावणे आल्यामुळे ते नगरला आले. तेथे असताना पाटोदेकर भानुदास मुरारीमल्लाच्या भेटीस आले. भेटी अंती यांना विनंतीपूर्वक म्हणाले, 'तुमच्याविना कविश्वरकुळ पोरके झाले आहे. तर तुम्ही त्यांना भेटावे.' मग त्यांच्या विनंतीस मान देऊन ते नगर जिल्ह्यातील 'चिचोंडी' या गावी आले.
टतेथे दीड हजार भिक्षुमंडळी जमली होती. अशावेळी विद्वांसानी आपले विद्यागुरु कारंजेकर गुरव एल्हेराज यांना बोलावून घेतले, व सन्मानपूर्वक भेटले. शास्त्रचर्चा मंथने झाली. यानंतर कविश्वर मंडळींनी विचार विनिमय करून एक शुभमुहूर्त पाहिला, व मुरारीमल्ल विद्वांसाना कविश्वर आचार्य गादीवर प्रतिष्ठित केले. अशाप्रकारे मुरारीमल्ल विद्वांस हे कविश्वर शाखेचे १४ वे आचार्य म्हणून प्रतीष्ठीत झाले.
यानंतर श्रीविद्वांस हे काही दिवस चिचोंडीस राहून पैठणास आले. यावेळी यांची व उपाध्ये आचार्य श्रीसंतराजबास बिडकराची भेट झाली. यानंतर हे दोन्ही आचार्य (श्री विद्वांस व श्रीसंतराजबास) आपापल्या मार्गमंडळीसहित सातारा भागात गेले. तिकडे एक वर्षाचा काल व्यतीत केला. मग गोवर्धन येथील एका सद्भक्ताच्या आग्रहावरून अटनादी क्रमवशे मुक्काम करीत करीत गोवर्धन येथे येऊन राहिले.
यानंतर पुढील वर्षी दुष्काळ पडला. मग कोठे तरी राहून दुष्काळाचे दिवस काढावे, या हेतुने तेथून निघून पावसाळा येण्यापूर्वी पुणतांब्यास आले. तेथील धर्मोपदेशी यजमानाने चातुर्मासाकरीता ठेवून घेतले. परंतु हे दिवस त्यांना फार त्रासाचे गेले. चातुर्मास देणारा यजमान सधन नव्हता. आणि श्रीविद्वांसमहानुभावाजवळही द्रव्य संचय नव्हता. यामुळे मंडळीना अन्न पिडेचा त्रास सोसावा लागत होता. हे पाहून श्रीविद्वासांना अत्यंत वाईट वाटत असे. पण यात त्यांचा नाइलाज होता. हे पावसाळ्याचे दिवस श्रीविद्वांसादि मंडळीने अल्प आहार घेऊनच काढले.
असे किती दिवस काढावे म्हणून विद्वांसांनी आपल्या सान्निध्यातील दोन भिक्षुकांना खान्देशातील 'वीरवाडे ' यागावी अत्यंत धार्मिक, सधन पंथानुयायी कुकाई पाटलीन बाईकडे पाठविले.. तिने आलेल्या भिक्षूना पुष्कळशे द्रव्य देऊन पाठविले. त्यांनी ते सावधपणे श्रीविद्वांस महानुभावाजवळ आणून दिले. यामुळे हे दुष्काळाच्या संकटातून वाघले. अन अशाच समयी एक ज्योतिषाचार्य विद्वासांकडे आले. आणि म्हणाले, 'तुम्ही सिन्नरला जा ! तेथे तुम्हाला लाभ होईल' याप्रमाणे श्रीविद्वांस आपल्या मंडळीसह सिन्नरास गेले. तेव्हा गुजराथेतील धर्मोपदेशी श्रीमंतबाई स्थान वंदन करण्याकरिता सिन्नरला आली. तिने यांना बरेचसे द्रव्य दिले. ते द्रव्य विद्वासांनी साधू मंडळीकरिता अन्नदानात खर्च केले.
यानंतर हे कुकाई पाटलीनच्या गावी गेले. या बाईने यांना चातुर्मासाकरता ठेवून घेतले. या दिवसात या बाईला ब्रह्मविद्या शास्त्राचे ज्ञान करून नित्यपाठाकरिता प्रसादसेवा व मूर्तिज्ञानाचे भाष्य लिहून दिले. मग तेथून ते मडेगावास आले.व येथे असता मुरारीमल्लाना 'तुझे सात वर्षे आयुष्य राहिले.' असे स्वप्न पडले. पण त्यांनी त्याचा खेद न मानता ते समाधान पूर्वक राहिले.
या नंतर श्रीविद्वांस आपल्या मंडळीसह खान्देशातून क्रमवशे मुक्काम करीत करीत वऱ्हाडातील आखादवाडा या गावी आले. येथे बरेचदिवस राहिले. त्यावेळी श्रीसंतराजबास बिडकर ऋद्धिपुरात होते. त्यांच्या भेटीसाठी श्री विद्वांस आपल्या मंडळीसह ऋद्धिपुरात आले. तेव्हा श्रीसंतराजव्यासांनी महान् सत्कार करून मिष्टान्न पदार्थाचे भोजन दिले. सत्कारानंतर शास्त्रीय चर्चा झाली ही चर्चा मुख्यतः कविश्वराच्या तत्वज्ञानावर अपूर्व अशी करण्यात आली. हा दोघाचा भेटकाळ अपूर्व व अखेरचा होता.
यात काहीच उणीव न पडता हा सोहळा आनंदाने पार पडला. रिद्धपुरची भेट आटोपून श्रीविद्धांस आखादवाडयास आले. तेव्हा तेथील यजमान श्री नागोबा देशमुख यांनी श्री विद्वांसांना आयुष्य पर्यंत रहाण्याचा आग्रह केला. त्यांच्या आग्रहावरून त्यांनी आपले शवटचे दिवस तेथेच घालविले. श्रीविद्वांस महानुभावांचा रंग गोरा, अगकांती सतेज, व सडपातळ तसेच रूबाबदार चेहरा, आणि वक्तृत्व चांगले होते. यामुळे श्रोते मंडळीवर त्यांचा प्रभाव पडे. त्यांची पुष्कळसे गृहस्थी शिष्ये झाली. त्यापैकी २१ शिष्यांनी संन्यास घेतला. संन्यास घेतलेल्या शिष्यापैकी गोपदाय, कृष्णराज, गोविंदराज, हे तीन प्रमुख होते.
श्रीविद्वांस महानुभाव यांनी आपल्या आयुष्यात ३७ ग्रंथाची निर्मिती केली. त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे . १) दानस्थळ २) उद्धरणप्रमेय ३) निर्वचनप्रमेय ४) मूर्तिज्ञान ५) अस्तिपर प्रमेय ६) साध्यपट ७) काकुस्थळ ८) रजस्तमाची. कारणे ९) पैठणवर्णन १०) अर्थवचनाच्या मालिका ११) महावाक्यप्रमेय १२) विद्यासार १३) संसरण १४) कल्पद्रुमाची अस्तिपर १५) प्रसादसेवा १६) दृष्टाताची टीका १७) चौकडीचा निबंध १८) विचारस्थळ अस्तिपर १९) माळेकाराचा दृष्टांत २०) वर्तेविहार २१) विदेह प्रबोध २२) ज्ञानचंद्रिकागद्य २३) झोळीचा गुढा २४) युगधर्म प्रमेय २५) विद्यामार्ग प्रमेय २६) भागवत एकादशस्कंधाची टीका २७) श्रीमद्भगवग्दीतेची टीका २८) तीन स्थळाची लापिका २९) वचनानुरूप दृष्टांत ३०) सरोळे ३१) ऐश्वर्यांचा बंध ३२) मूळसंसरण ३३) माहूर, अस्तिपर ३४) स्मरणबंध ३५) पूर्वी प्रकरणाचे व्याख्यान ३६) धाकुटी मूर्तिज्ञान ३७) एका पानाची प्रसाद सेवा.
या वेगळे श्रीचक्रधरस्वामीचे एकांक, पूर्वार्ध उत्तरार्ध चरित्रे व श्रीगोविंदप्रभुचे चरित्र. याचे संशोधन करून एक नवा पाठ लिहिला. तसेच बल्होपाठाचे संशोधन करून नवे पुस्तक लिहिले. या प्रकारे त्यांनी लेखनाचे दुर्घट काम अत्यंत परिश्रम घेऊन केले. या कार्यांविषयी श्रीविद्वांसबाबांची प्रशंसा जितकी करावी, ती अपुरीच पडणार आहे. अशा पुरुषाचा देहांत आखादवाडा (येथे वहाड) शके १५२७ मध्ये झाला.
आमच्या ठिकाणी जीवोद्धरणाचे व्यसन पूर्ण परब्रह्म परमेश्वर अवतार भगवान श्रीचक्रधर स्वामी यांचे हे ब्रीद! जीवोद्धारासाठी परमेश्वर मायेकरवी सृष्टीची रचना करवितात व सृष्टीमध्ये अवतार घेऊन जीवांना ज्ञान देउन जीवांचा उद्धार करतात. परमेश्वराच्या परा वाणीतुन वर्षलेले ज्ञान हे जीवाला सृष्टीबंधनातुन मुक्त करते. हाच हेत अनुलक्षुन आचार्य श्रीमुरारीमल्ल विद्वांस यांनी अजुनही गोसावीयांचा श्रृती हेत ठाकला असे ऐसे जानोनी लिळाचरीत्राची चतुर्थ शोधनी करून आचारपर-विचारपर ३८९ श्रृती वचने शोधुनी त्या श्रृती वचनावर स्वयंस्फूर्तीने लापीका टिका लिहुन शोधनीचा पाठ तयार केला.
परंतु इतर भाष्याप्रमाणे याचा उपयोग परमार्गी म्हणावा तसा प्रचलीत न होता अपेक्षीतच राहीला ते शास्त्र तत्व सर्व आर्तजनांना उपयोगी पडावे हा उद्देश मनी बाळगुन याच शास्त्र टिकेवर मी पंथीय परंपरेनुसार शंका पक्ष प्रयोग याप्रमाणे भाष्य ब्रम्हविद्या शास्त्राच्या चौकटीत राहुन आपणापुढे मांडण्याचा माझ्या अल्पबुद्धीने प्रयत्न करत आहे. यात माझा स्वतःचा एकही शब्द नाही हा माझ्या अल्पमतीनुसार अल्पसा प्रयत्न आहे. प्रयत्न असल्यामुळे चुका होण्याची दाट शक्यता! तरी चुकले ते माझे! अशा चुकांना परमपिता परमेश्वरांनी या लहान बालकास क्षमा करावी अशी प्रभूचरणी नम्र प्रार्थना! तसेच हंस: श्वेतो बक: श्वेत: को भेदो बकहन्सायो:। नीर क्षीर विवेके तू हंसो हंसो बको बकः ॥
म्हणजे हंस बदकापेक्षा वेगळा कसा? तर जेंव्हा दूध आणि पाणी मिसळून दोघांना देतात तेंव्हा हंस दुध आणि पाणी वेगळे करतो. बदक नाही. अन तुम्ही तर ईश्वरीचे राजहंस आहातच,माझ्या अज्ञानामुळे लिखाणात गुण दोष हे असनारच आहे तरी तुम्ही राजहंसाप्रमाने लिखानातील गुण तेच घ्यावे. अन दोष असेल तर ते माझ्या निदर्शनास आणुन द्यावे जेनेकरुन ही आवृती अधीक शुध्द प्रमाणात आपल्या सर्वापर्यंत पोहचेल. शेवटी पुन्हा एकदा सर्व सूज्ञ, अभ्यासू, संत महंत, ज्ञानी भिक्षूक यांनी माझ्या चुकांना क्षमा करावी! या लेखनाचे श्रेय ‘इदं न.” या भावनेने रसिक, अभ्यासू वाचक यांच्याकडे सुपूर्द करीत आहेत. सूज्ञ वाचक व शास्त्रपरायण मला योग्य मार्गदर्शन करतीलच अशी अपेक्षा व्यक्त करून कर्ता करवित्या साधनदाता श्री चक्रधर प्रभू चरणी साष्टांग दण्डवत प्रणाम करून ही अल्पसी सेवा श्रीचक्रधर चरणी समर्पित करतो !
धन्यवाद
पु. श्री. राजधरदादा बिडकर
श्री द्वारकाधीश महानुभाव आश्रम,
श्री क्षेत्र येळवन, ता. जि. अकोला