संस्कृत सुभाषित रसग्रहण
खालिल सुभाषिताचे रसग्रहण करा
संस्कृत सुवचनानि
आजची लोकोक्ती - विनाशकाले विपरीतबुद्धि:।
न भूतपूर्व न कदापि वार्ता
हेम्न: कुरङ्ग: न कदापि दॄष्ट:।
तथापि तॄष्णा रघुनन्दनस्य
विनाशकाले विपरीतबुद्धि:॥
- चाणक्यनीती.
अर्थ :- यापूर्वी कधीही ते होऊन गेल्याची वार्ता नाही आणि त्यास कधी कुणीही पाहिल्य‍ाचेही ऐकले नाही. (परंतु) सुवर्णमृगाच्या संदर्भात ऐकले नसताना देखील रामाला त्याचा मोह झाला. (खरंय) प्रतिकूलकाळात चांगल्या माणसाची बुद्धीही विपरीत चालते.
विनाशकाले विपरीतबुद्धि:। ही लोकोक्ती चाणक्यनीतीमधील वरील सुभाषितापासून प्रचलित झाली आहे.
ज्या रामाला सच्छील आचरणामुळे मर्यादापुरुषोत्तम म्हटले गेले आहे. त्यांना देखील कांचनमृगाचा मोह झाला त्यामुळे क्षुल्लकसे मोह देखील मोठ्या संकटास कारणीभूत ठरतात हे सिद्ध होते. रामचंद्रालाही जर सुवर्णमृगाचा मोह पडू शकतो तर सर्वसामान्य माणसांच्या आयुष्यात देखील हे का घडणार नाही? त्यामुळे क्षुल्लक लोभात अडकून माणसाने स्वतःवर संकट ओढून घेऊ नये. असाच बोध या सुभाषितामधून घ्यायला हवा. आत‍ा हे सगळं स्त्रीहट्टामुळे झाले हे आपण जाणतोच. अपणा सर्वांना ठाऊक आहे की स्त्रीहट्ट, राजहट्ट आणि बालहट्ट तीन्हीही पुरवावे लागतातच.
वरील श्लोकात एक पाठभेद आहे. तो असा,
न भूतपूर्व न कदापि वार्ता हेम्न: कुरङ्ग: न कदापि दॄष्ट:।
(न पूर्वी कधी घडून गेलेला आहे किंवा तसे कुणाकडून ऐकलेही नाहिये असे सोन्याचे हरिण कुणी कधीच पाहलेही नाहीये.)
च्या स्थानी
न निर्मिता केन न दृष्टपूर्वा न श्रूयते हेममयी कुरङ्गी।
(ह्या आधी कुणी निर्माणही केलेले माहीये किंवा कुणी पाहिले वा ऐकलेही नाहीये अशी सुवर्णाची हरिणी)
याच श्लोकाशी अर्थसाम्य असणारा अजून एक श्लोकही आढळतो. हा श्लोक हितोपदेशात मित्रलाभप्रकरणात आढळतो,
असम्भवं हेममृगस्य जन्म, तथापि रामो लुलुभे मृगाय I
प्राय: समापन्न विपत्तिकाले धियोऽपि पुंसां मलिना भवन्ति
- २.२८, मित्रलाभ, हितोपदेश.
सुवर्णमृग जन्माला येणे (अस्तित्वात येणे, असणे) अशक्य, असंभव आहे हे ठाऊक असुनही श्रीरामचंद्रांना त्याचा मोह पडला यावरून हे सिद्ध होतं की संकटकाळ आला असता धीरपुरुषांची बुद्धीसुद्धा मलिन (दोषयुक्त, दोलायमान) होते.
खरे पाहाता राम तरी असा विचार करणारे नव्हते पण प्राप्तपरिस्थितीनुसार पुढील कर्मानुसार पार पाडणेही आवश्यक होते. देवतांनाही जीवांच्या कर्म अर्जकानुसार वागावे लागते.
वाल्मीकिरामायणात मात्र मृत्यू (विनाश) समीप असेल तर मनुष्य विपरीत कृत्यं करू लागतो असा संवाद सीता आणि रावणाला यांच्यात होतो. रामायणाच्या अरण्य कांडामध्ये हा श्लोक आहे.
न नूनं चात्मनः श्रेयः पथ्यं वा समवेक्षसे ।
मृत्युकाले यथा मर्त्यो विपरीतानि सेवते॥
~ ३.५३.१७, वाल्मीकिरामायण.
सीतामाता रावणाला म्हणते, कोणती गोष्ट स्वतःसाठी श्रेयस्कर किंवा पथ्यकर म्हणजेच परिणामी सुखावह होणारी आहे, याचा विचार तूं खरोखर मुळीच करीत नाहीस. ज्याचा मृत्यू जवळ आला आहे असा मनुष्य ज्याप्रमाणे विपरीत कर्मांचे अवलंबन करतो लागतो, त्याप्रमाणे तूं करीत आहेस. तुकोबाराय आपल्या एका अभंगात म्हणतात,
होणारासी मिळे बुद्धि । नेदी शुद्धी धरूं तें ॥
एखादी गोष्ट घडायची असेल तर ज्याच्या बाबतीत ती होणार असते त्याला त्याप्रमाणेच करण्याची (चांगली अथवा वाईट) बुद्धी होते. आणि ती बुद्धी विपरीत असेल तर त्या मनुष्याला शुद्धाशुद्ध, भलेबुरे याचे भान राहात नाही, चांगल्यावाईटाचा विवेक राहात नाही.
तसे पहाता असे होण्यास कारण पूर्वकर्म असावे. त्याशिवाय चांगल्या व्यक्तींचीही बुद्धी ऐनवेळी फिरेल काय? गीतेच्या तिसर्‍या अध्यायात कर्मगती विषयी भगवान श्रीकृष्ण व भक्तश्रेष्ठ अर्जुन यांच्यातील संवादात अर्जुन विचारतो की,
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पुरुषः।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः॥
हे वृष्णीकुलश्रेष्ठा (वार्ष्णेया, श्रीकृष्णा) मनुष्य स्वतःची इच्छा नसतानाही अनिच्छेने ह्याविषयी कोणीतरी बळजबरीने त्याच्याकडून करून घेत आहे अशाप्रकारे पाप का करतो?
तेव्हा श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात,
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम्‌॥
रजोगुणातून उत्पन्न होणारे हे राजसी 'काम व क्रोध' ह्या सगळ्यांस कारणीभूत आहेत. हे दोघेही अतिशय खादड आणि पापी आहेत. हे बुद्धीला मोहग्रस्त करतात आणि मनुष्याला पाप करण्यास प्रवृत्त करतात. कितीही विषयभोगांचा आस्वाद घेतलात तरी यांची भूक भागत नाही. ह्या पाप्यांनाच तू सज्जन मनुष्यांचा वैरी समज.
इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते।
एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्‌॥
मन, बुद्धी व इंद्रिये हे सगळे या काम व क्रोधरूपी वैर्‍यांचे वस्तीस्थान आहे.त्यांच्याद्वारेच हे वैरी मनुष्याच्या ज्ञानाला विषयेच्छांच्या लोभाने झाकून त्याला पाप करण्यासाठी मोहीत करतात.
श्रीकृष्णार्जुनांच्या ह्या संवादातून विनाशकाळी माणसाची बुद्धी का फिरते? हे सहजगत्या कळून यायला हवे. अनिच्छेने, आगम्यरीतीने, अनाकलनीयपणे व अपरिहार्यतेने मनुष्याला मोहात टाकून त्याची बुद्धी विपरीत वागते हेच खरे, विनाशकाले विपरीतबुद्धि:।
ह्यावर तोडगा म्हणा, उपाय म्हणा वा उपचार म्हणा श्रीकृष्ण अर्जुनाला पुढे सांगतात की, 'इंद्रियांना आधी तू वश कर, नियंत्रणात ठेव. इंद्रयांवर मनाने मनावर बुद्धीने नियंत्रण ठेवले तरच बुद्धी विपरीत वागणार नाही. ह्याच्या अगदी उलट जर मन इंद्रयांच्या व बुद्धी मनाच्या हातचं खेळणं झाली की बुद्धी विपरीत होऊन मनुष्याचा विनाश होण्यास वेळ लागत नाही.'
लेखक :- अभिजीत काळे सर